Fazy profilaktyki na przykładzie nowotworów

Na zdrowie i długość życia o wiele większy wpływ niż leczenie chorób, mają działania profilaktyczne, których celem jest uniknięcie zachorowania. Na większość czynników związanych z powstawaniem nowotworów wpływają indywidualne decyzje dotyczące osobistego stylu życia, a wiele z nich można monitorować [1]. Wyróżniamy następujące czynniki ryzyka rozwoju nowotworów [2]:

palenie tytoniu 30%
dieta 30%
czynniki dziedziczne 15%
infekcje 5%
czynniki zawodowe 5%
otyłość i brak aktywności fizycznej 5%
alkohol 3%
promieniowanie UV 2%
narkotyki 2%
skażenie środowiska 2%
tzw. inne 1%

Zapobieganie chorobom – w ścisłym słowa znaczeniu oznacza przeciwdziałanie rozwojowi choroby; w szerszym rozumieniu w pojęciu tym mieszczą się również działania, których celem jest przerwanie lub zahamowanie dalszego rozwoju choroby w stadium przedklinicznym lub klinicznym [3].

Wyróżniamy 4 fazy profilaktyki [4] tj.:

Profilaktyka wczesna – jej celem jest eliminacja takich społecznych, ekonomicznych i kulturowych wzorców życia, które przyczyniają się do podwyższania ryzyka choroby nowotworowej. Dobrym przykładem zastosowania działań z zakresu profilaktyki wczesnej jest zapobieganie nikotynizmowi (tzw. nowa dyrektywa tytoniowa) i jego skutkom (choroby nowotworowe) realizowane przez Parlament Europejski w celu ochrony zdrowia populacji poprzez działania prowadzące do eliminowania źródeł szkodliwości.
Profilaktyka pierwszej fazy (tzw. pierwotna) – oznacza przeciwdziałanie wystąpieniu choroby przez zwiększenie odporności osobniczej na zachorowania (szczepienia ochronne np. p/HPV) lub zmniejszenie ekspozycji osób wrażliwych na czynniki szkodliwe (np. przepisy chroniące osoby niepalące przed biernym paleniem). Szacuje się, że około 70% nowotworów złośliwych jest wynikiem działania szkodliwych czynników związanych ze stylem życia i dietą lub występujących w otaczającym środowisku. Dużą część z nich można eliminować, zmniejszając ryzyko choroby.
Profilaktyka drugiej fazy (tzw. wtórna) – to przeciwdziałanie konsekwencjom zdrowotnym choroby poprzez wczesne rozpoznanie (w stadium przedklinicznym choroby) i leczenie (w tej fazie mieszczą się badania przesiewowe, badania okresowe, poprawa skuteczności leczenia i rehabilitacji). Badanie przesiewowe (ang. screening) to postępowanie polegające na wykryciu nierozpoznanych chorób lub stanów patologicznych za pomocą zastosowanych masowo, prostych testów. Testy skryningowe rozdzielają osoby prawdopodobnie zdrowe od tych, u których prawdopodobnie występuje choroba. Należy podkreślić, że skryning jest tylko badaniem wstępnym i nie może być traktowany jako diagnoza, wymaga dalszych odpowiednich badań oraz leczenia [4]. Bezpieczeństwo badanych ma w przypadku tych badań szczególną wagę, ponieważ skryning kierowany jest do osób z grupy wysokiego ryzyka jednak potencjalnie zdrowych. Niektóre typy nowotworów poprzedzają stany przednowotworowe, których wystąpienie zwiększa ryzyko rozwinięcia się raka w najbliższej przyszłości. Podjęcie wczesnego leczenia przy jednoczesnej wysokiej podatności na leczenie, zapobiega powstawaniu nowotworu. Dobrym przykładem jest tu rak szyjki macicy, który często jest poprzedzony rozwojem nieprawidłowych komórek w śródnabłonku szyjki macicy. Stan taki można skutecznie leczyć, zanim rozwinie się inwazyjny rak szyjki macicy. Niektóre typy nowotworów uważa się za silnie związane z pewnymi infekcjami. Wirus brodawczaka ludzkiego (HPV – human papilloma wirus) jest głównym czynnikiem rozwoju raka szyjki macicy [5]. W większości nowotworów obserwowana jest silna zależność między przeżyciem a stopniem zaawansowania choroby, określonym zazwyczaj rozmiarem guza pierwotnego lub ograniczeniem procesu nowotworowego do stanu miejscowego. Wówczas istnieje znaczne prawdopodobieństwo, że wczesne wykrycie choroby zapobiegnie rozwojowi nowotworu i wpłynie na zmniejszenie wskaźnika umieralności z tego powodu w przyszłości. Klasycznym przykładem jest tu rak piersi u kobiet, gdzie wykazano związek między wielkością guza w momencie diagnozy a czasem przeżycia od momentu jej postawienia [5].
Profilaktyka trzeciej fazy – stosowana w stadium zaawansowanym choroby oznacza przeciwdziałanie nasileniu inwalidztwa lub zajściu śmiertelnemu chorych, którzy nie mogą być wyleczeni. Zapobieganie trzeciej fazy obejmuje działania zmierzające do zahamowania postępu lub powikłań już rozwiniętej choroby i jest to istotny aspekt medycyny leczniczej i rehabilitacji. Na profilaktykę trzeciej fazy składają się działania, których celem jest ograniczenie niesprawności, inwalidztwa i dolegliwości spowodowanych istniejącymi odchyleniami od stanu zdrowia, oraz promowanie wśród pacjentów właściwych metod leczenia. Profilaktykę trzeciej fazy trudno jest oddzielić od leczenia, ponieważ głównym celem leczenia chorób przewlekłych jest zapobieganie nawrotom choroby [4]. W poszczególnych stadiach chorobowych można stosować różne zabiegi zapobiegające niepomyślnej ewolucji procesu chorobowego – wymaga to jednak dokładnej znajomości naturalnej historii choroby, zwłaszcza jej stadiów [3].

Literatura:

1. Kordek R, Jassem J, Jeziorski A, Kornafel J, Krzakowski M, Pawlęga J (red.). Onkologia. Podręcznik dla studentów i lekarzy. Wydanie czwarte poprawione i uzupełnione. Via Medica, Gdańsk 2013.
2. Beliveau R., Gingras D. Dieta w walce z rakiem. Profilaktyka i wspomaganie terapii przez odżywianie. Delta 2007.
3. Jędrychowski W. Podstawy epidemiologii. Podręcznik dla studentów i lekarzy. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 2002.
4. Beaglehole R., Bonita R., Kjellström T. (tłumaczenie Szeszenia-Dąbrowska N.). Podstawy epidemiologii. Instytut Medycyny Pracy im. Prof. J. Nofera. Łódź 2002.
5. Didkowska J., Wojciechowska U. Populacyjne programy przesiewowe w onkologii, Centrum Onkologii – Instytut, Warszawa 2007.