Profilaktyka pierwotna czyli zapobieganie
Profilaktyka chorób nowotworowych ma ogromne znaczenie w ochronie zdrowia i jest postrzegana jako równie ważna jak leczenie. Nie od dzisiaj wiadomo bowiem, że warto być zapobiegliwym, zwłaszcza jeśli chodzi o własne zdrowie. Zapobieganie nowotworom złośliwym obejmuje wszystkie działania, które mają na celu zmniejszenie ryzyka zachorowania na raka. Jest to wpływ na styl życia społeczeństwa i próba wprowadzenia prozdrowotnej modyfikacji dnia codziennego, a także umiejętność rozpoznawania stanów przednowotworowych lub raka we wczesnym stadium zaawansowania, z możliwością radykalnego leczenia. To ogólnoświatowe dążenie do poprawy świadomości ludzi na temat wpływu ich stylu życia na ryzyko rozwoju raka określamy mianem profilaktyki pierwotnej.
Jak zatem możemy uchronić się przed zgubnym wpływem nieodpowiedniego stylu życia?
Po pierwsze: zmiana diety dnia codziennego.
Dieta i ilość pożywienia powinna być dostosowana do sposobu życia. Zaleca się spożywanie jak największej ilości jarzyn i owoców (5 razy dziennie), z jednoczesnym ograniczeniem tłuszczów zwierzęcych. Wyjątkiem są pokarmy zawierające kwasy tłuszczowe oznaczone symbolami Omega-3 i Omega-7,gdyż działają korzystnie w profilaktyce chorób nowotworowych. Dużą ich ilość znajdziemy w rybach i w oliwie z oliwek. Nasze pożywienie powinno zawierać odpowiednią ilość błonnika (30g/dobę), wapnia (1 g/dobę) oraz pierwiastków i witamin. Szczególne znaczenie w zapobieganiu nowotworom złośliwym przypisuje się witaminom C, A i E (przeciwutleniacze). Przy prawidłowej diecie dodatkowe zażywane suplementów jest zbędne, ale w populacjach, w których występują niedobory tych składników, wskazane jest ich uzupełnienie. Należy unikać produktów skażonych tzw. substancjami rakotwórczymi, jak aflatoksyny, pestycydy, węglowodory aromatyczne, czy metale ciężkie.
Po drugie: zakaz palenia tytoniu i ograniczenie picia alkoholu.
Faktem jest, że osoby nie palące tytoniu rzadko chorują na nowotwór złośliwy płuca, a ryzyko zachorowania na raka spada konsekwentnie z chwilą zaprzestania palenia. Jednak dopiero po upływie 10-15 lat ryzyko zachorowania zbliża się do poziomu ryzyka dla osób niepalących. Należy podkreślić, że tylko całkowite odrzucenie palenia papierosów przyczynia się do zapobiegania szeregu nowotworów. Amerykańskie badania populacyjne dowiodły, że Mormoni, którzy nie palą papierosów i nie piją alkoholu, umierają z powodu nowotworów średnio o 40% rzadziej niż pozostali Amerykanie. Stężony alkohol etylowy również jest uważany za substancję rakotwórczą. Związek pomiędzy jego spożywaniem a zapadalnością na nowotwory jamy ustnej, gardła oraz przełyku jest oczywisty. Udowodniono ponadto, że picie wysokoprocentowych alkoholi przez młode kobiety zwiększa ryzyko raka piersi. Nawet niektóre gatunki piwa mogą zwiększać ryzyko zachorowania na raka jelita grubego. Jedynie czerwone wino, zawierające szereg przeciwutleniaczy z grupy fitochemikaliów, może działać przeciwnowotworowo.
Po trzecie: czynniki seksualne.
Zwiększone ryzyko zachorowania na raka szyjki macicy obserwujemy u kobiet, które wcześnie rozpoczęły życie seksualne i często zmieniały partnerów, co wiąże się ze wzrostem infekcji wirusem brodawczaka ludzkiego HPV. Dlatego też stosowanie prezerwatywy w trakcie stosunku lub jeden stały partner oraz dbałość o higienę osobistą mogą uchronić przed zakażeniem i rozwojem raka.
Ważnymi innymi czynnikami wpływającymi na powstanie nowotworów są pewne czynniki medyczne. Wiadomo, że przewlekłe stosowanie niektórych leków jak Fenacetyna, czy Chloramfenikol zwiększa ryzyko rozwoju raka. Wyeliminowanie tych leków bądź zamiana na bezpieczniejsze powinno uchronić pacjentów przed powstaniem pewnych typów nowotworów. Niektóre badania dowodzą, że nadużywanie hormonoterapii, zwłaszcza estrogenów, skutkuje zwiększonym ryzykiem raka piersi. Ważne, aby terapia ta prowadzona była z rozwagą, zgodnie ze wskazaniami lekarza i z uwzględnieniem obowiązkowych okresowych badań pacjentek (okresowe badanie ginekologiczno-cytologiczne oraz mammografia). Hormonoterapia powinna być stosowana z rozwagą u kobiet obciążonych onkologicznym wywiadem rodzinnym.
Czynnikiem ryzyka rozwoju raka skóry oraz czerniaka złośliwego jest promieniowanie nadfioletowe (czynnik geograficzny). Zaleca się unikanie opalania przez dzieci oraz osoby dorosłe w godzinach najbardziej intensywnego promieniowania słonecznego, zwłaszcza przez osoby z jasną karnacją skóry oraz tendencją do tworzenia się na skórze mnogich zmian barwnikowych. Ważne jest, by stosowanie kremów z filtrami ochronnymi przeciwko promieniowaniu typu UVA i UVB, stało się rutyną.
Profilaktyka wtórna czyli wczesne wykrycie nowotworu
Profilaktyka nowotworów oraz programy badań przesiewowych (screeningowych) mają na celu wykrycie jak największej liczby nowotworów na etapie stanów przednowotworowych lub raka we wczesnym stadium zaawansowania. Podstawą na której określa się zasady wykrywania są dane zachorowalności na raka w dużych populacjach ludzkich. Autorzy szeregu publikacji naukowych są przekonani, że wykrycie guza złośliwego we wczesnym stadium zaawansowania zwiększa szanse wyleczenia pacjenta nawet o 25%. Im wcześniej wykryty nowotwór, tym leczenie jest zazwyczaj mniej inwazyjne, kosztowne oraz jest wyraźnie krótsze.
Prowadzenie zakrojonych na szeroką skalę badań profilaktycznych jest uzasadnione wówczas, gdy badanie pozwalające na wykrycie choroby jest łatwo dostępne, a dany nowotwor, wyleczalny. Decydujące znaczenie dla wyników leczenia ma bowiem wczesne rozpoznanie nowotworu. Istnieje grupa guzów, dla których znane i dostępne są metody badań przesiewowych, pozwalające wykryć stany przedrakowe lub chorobę w stadium bez przerzutów odległych.
Najczęściej wykonuje się badania przesiewowe w kierunku wczesnego wykrycia raka piersi, raka szyjki macicy, raka gruczołu krokowego oraz raka jelita grubego.
Dla raka piersi metodą stosowaną standardowo jest badanie mammograficzne, które może być uzupełnione badaniem ultrasonograficznym i ewentualną biopsją. Badania przesiewowe przeprowadza się na całym świecie i obejmują one zwykle subpopulacje geograficzne lub określone grupy kobiet. Większość specjalistów i ośrodków onkologicznych na świecie zaleca wykonanie badań mammograficznych co 2 lata u kobiet w wieku 40-49 lat, a po ukończeniu 50 roku życia - raz do roku. W grupie pacjentek poniżej 40 roku życia badanie powinno mieć miejsce w przypadku pojawienia się czynników podwyższonego ryzyka, takie jak obciążenie rodzinnie (zachorowania w rodzinie) lub podejrzenie pojawienia się raka w piersi. Natomiast standardowym badaniem pacjentek w tym przedziale wiekowym, jest badanie ultrasonograficzne. Specjalne zalecenia obowiązują kobiety obciążone ryzykiem genetycznym. Bezpłatne badania mammograficzne można wykonać w zakładach opieki zdrowotnej, które podpisały umowę z NFZ na realizację programu.
Rak szyjki macicy to drugi najważniejszy nowotwór objęty programem wczesnego wykrywania. Od czasu pierwszego zastosowania testu Papanicolau ponad pół wieku temu, badania cytologiczne stały się doskonałą metodą badania przesiewowego kobiet. Do badania powinny zostać włączone kobiety w wieku od 25 do 59 lat, które w ciągu ostatnich trzech lat nie miały wykonywanego badania cytologicznego. Wyjątkiem mogą być kobiety w wieku powyżej 60 lat z prawidłowymi dwoma ostatnimi badaniami. Częstość cytologii - nie rzadziej niż co 1 rok (u kobiet z dotychczas prawidłowymi wynikami badań).
Dla raka gruczołu krokowego standardowym badaniem jest nadal badanie kliniczne palcem per rectum, a w razie podejrzenia przerostu gruczołu – badanie poziomu PSA (swoistego antygenu sterczowego), będącego najbardziej czułym wskaźnikiem pojawienia się komórek nowotworowych. Wykonuje się ponadto badanie TRUS (przezodbytnicze badanie ultrasonograficzne) z ewentualną biopsją . Coraz więcej państw wprowadza badanie przesiewowe u wszystkich mężczyzn po ukończeniu 50 roku życia.
Dla raka jelita grubego uznanym standardem jest badanie kolonoskopowe z pobraniem wycinków. Natomiast brak jest przekonujących dowodów na skuteczność testu na krew utajoną w wykrywaniu raka jelita grubego. Może on być oczywiście przeprowadzany jako pierwszy test przesiewowy ale nie decyduje o rozpoznaniu choroby. W przypadku dwóch dodatnich testów na krew utajoną należy zalecić kolonoskopię wraz z dodatkowymi badaniami diagnostycznymi. Osoby objęte programem screeningu to grupa powyżej 50 roku życia.
Badaniem przesiewowym dla raka płuca jest od lat zdjęcie radiologiczne klatki piersiowej w dwóch projekcjach. Nie jest ono jednak przeprowadzane konsekwentnie. Badanie to powinno być wykonywane w określonych grupach społecznych i zawodowych, a szczególnie u wieloletnich palaczy tytoniu. Tę ostatnią grupę, tak bardzo narażona na zachorowalność na raka płuc, należy szczególnie uwrażliwić na konieczność badań przesiewowych.
Rak skóry oraz czerniak złośliwy są nowotworami, które można wykryć przy każdym dokładnym zbadaniu pacjenta przez lekarza pierwszego kontaktu (lekarza rodzinnego). Każdy guzek na skórze lub w tkance podskórnej, powiększające się i zmieniające kolor i kształt znamię barwnikowe, jak również powierzchowne lub głębokie owrzodzenie powinno być powodem do skierowania pacjenta na konsultację do chirurga onkologa.
Badania przesiewowe wymagają zaangażowania aparatu administracyjnego i pracowników medycznych ośrodków onkologicznych, a także nakładów finansowych. Aby ten wysiłek przyniósł oczekiwane rezultaty w walce z nowotworem, niezbędne jest zaangażowanie w profilaktykę i wczesną diagnostykę zarówno potencjalnych pacjentów jak i lekarzy - zwłaszcza tych pierwszego kontaktu. Lekarz rodzinny, podejrzewając chorobę nowotworową, powinien za każdym razem przeprowadzić wywiad rodzinny, szukając czynników, które w przypadku poszczególnych chorych mogą zwiększać ryzyko zachorowania na raka. Oczywiście, nie należy zaniedbywać badania klinicznego pacjenta oraz skierowania go na konieczne badania diagnostyczne. Im lepsza współpraca pomiędzy lekarzem onkologiem a lekarzem rodzinnym oraz wzajemna znajomość specyfiki pracy, tym większa część społeczeństwa będzie objęta prawidłową i skuteczną opieką onkologiczną. Skuteczną, tzn. taką, w wyniku której możliwe będzie nie tylko wykrywanie nowotworów w stadium wczesnym, ale również ich wyleczenie z zastosowaniem leczenia oszczędzającego zachowującego narządy i ich funkcje.